وقف آنلاین

حجت الاسلام و المسلمین محمد علی خسروی در مصاحبه ای با پرتال امام خمینی (س) ابعاد مختلف وقف را تشریح کرد . متن کامل این مصاحبه به شرح ذیل است:

- آیا وقف به معنای رایج آن در قرآن و احادیث آمده است؟

کلمه وقف به معنای مصطلح امروزی در قرآن نیامده و ما وقف به معنای اختصاص بخشی از اموال برای یک امر خیر به صورت دائمی به طوری که اصل آن ثابت بماند و منافعش در اختیار کار خیر قرار بگیرد، را به معنا و اصطلاح وقف در قرآن نداریم. آن چه که ما در قرآن کریم متوانیم برای این مساله استفاده کنیم آیات بسیار زیادی است که در مورد انفاق، احسان، ایثار، صالحات باقیات داریم که بهترین نوع انفاق و ایثار در قالب وقف می توان ارائه کرد. بنا بر این گرچه واژه وقف به این معنا در قرآن به کار نرفته اما مفهوم و مقصود از آن و روح آن در آیات متعددی از قرآن مطرح شده به علاوه سنت پیامبر گرامی اسلام موید جواز و صحت وقف هست به طوری که اولین واقف در اسلام خود پیامبر اسلام بوده و لذا ما وقف را با عنوان سنت حسنه نبوی به کار می بریم و در روایت داریم که جابر می گوید هیچ صحابه ای نبود مگر این که چیزی از اموالش را به عنوان وقف به یادگار می گذاشت. فاطمه زهرا سلام الله علیها و ائمه معصومین همه در جهت این سنت حسنه تلاش کردند. امیر المومنین علی علیه السلام موقوفاتی داشتند و چشمه و چاهی و نخلستانی را وقف کردند که به دست مبارک خودشان چشمه و چاه حفر شده بود و نخل ها به دست مبارک خودشان غرس شده بود و در وقف نامه شان نوشته اند که من این چشمه را –چشمه ابو نیزر- و این نخلستان را برای حجاج بیت الله الحرام و برای فی سبیل الله وقف کردم و فرزندشان را به عنوان متولی وقف قرار دادند و در این جا شرط کردند که ورثه از این وقف سهمی ندارند  و نخواهند داشت، این وقف مورد هبه و ارث قرار نخواهد گرفت و از همین شرایطی که حضرت امیر علیه السلام مطرح کردند  بعدها فقها و بزرگان و علمای اسلام شرایط وقف را تنظیم کردند.

 -دیدگاه امام خمینی به موضوع وقف چگونه است؟

وقف یکی از موضوعاتی هست که هم بخش حقوقی و فقهی دارد و هم بخش اقتصادی دارد و هم آثار تربیتی و اخلاقی دارد و لذا دارای ابعاد مختلف و گوناگون فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است. حضرت امام خمینی رضوان الله علیه در کتاب های فقهی به طور کامل و در باب وقف مباحثی را مطرح کردند و نظراتشان را ارائه کرده اند از جمله نظرات امام که به صورت شاخص مطرح شده بحثی است که در فقه با عنوان این که آیا می توان موقوفه ای را برای کفار وقف کرد یا نه، بعضی معتقدند که وقف بر کافر جایز نیست ولی شخصیت هایی مانند محقق و مانند سید محمدکاظم طباطبایی صاحب عروه الوثقی و همچنین حضرت امام معتقدند وقف بر کافر جایز است یعنی می توان موقوفه ای را مسلمانی وقف کند و شرط کند که درآمد این موقوفه صرف کفار مریض یا فقیر شود یا برای تحصیل علم و دانش فرزندان مسیحی، یهودی به کار رود این چنین وقف هایی از نظر امام صحیح است و لازم الوفاست (تحریر الوسیله، جلد 2، ص 69، مساله 28 و.) و اما امروز در جمهوری اسلامی یک وقف دیگری هم داریم که وقف کافر برای کافر است، یا وقف اهل کتاب برای خودشان است که این را همه فقها گفته اند صحیح است و شکی در آن نیست و امروز در  جمهوری اسلامی ما موقوفات زیادی داریم از زرتشتی ها و مسیحی ها و یهودی ها که طبق قوانین جمهوری اسلامی به آن عمل می شود و این موقوفات احیا شده و به مصارفی که خود واقفین نیت کردند می رسد.

 -آثار اجتماعی و اقتصادی وقف چیست؟

وقف مقوله ای است که یک فرد متمول به هر میزان که سرمایه داشته باشد می تواند کل سرمایه یا بخشی از آن را اختصاص دهد برای هر امر خیری که در نظر دارد مشروط بر این که خلاف شرع نباشد، بنابر این تمام امور خیر اجتماعی در چارچوب وقف می گنجد و ما در این زمینه موقوفات بسیار ارزشمندی را در طول تاریخ اسلام داشتیم که بخشی از آن ها هنوز برقرار است، وقف هایی مربوط به 100سال، 200سال، و یا 400سال پیش است، و بخشی هم به طور طبیعی از میان رفته ولی اسناد آن ها در تاریخ باقی مانده است، و در مباحث اجتماعی وقف برای نگهداری ایتام و ساختن دارالایتام ها، وقف برای بیماران و ساختن بیمارستان ها و دارالشفاها، وقف برای تحصیل علم و دانش و ساختن مدرسه ها و کتاب خانه ها. به طور قطعی می توان گفت اکثر بیمارستان های کشورهای اسلامی موقوفه هستند و اکثر یا تمام مدارس چه مدارس حوزه های علمیه و چه مدارس علوم روز همه در قالب وقف عملیات خودشان را انجام می دهند. ما بورسیه هایی داریم که از طرف واقفین برای دانشجویان مستعد در نظر گرفته شده، مانند بورسیه ای که در موقوفه ی لیستر موجود هست و اسنادش هست و یا موقوفه البرز که میرزا حسین علی البرز بسیاری از اموالش را وقف کرد که بخشی از آن برای مدرسه سازی است که شاید در 20 نقطه کشور از اموال ایشان مدارسی با همین عنوان آموزشگاه البرز وقف شده است و بخشی از اموالش هم به عنوان وام های بدون بهره در اختیار دانشجویانی که بی بضاعت هستند قرار داده می شود، بنابراین کل کارهای خیر در حوزه های اجتماعی عنوان وقف را شامل می شود و آثار گسترده آن در تاریخ اسلام کاملا روشن است.

از نظر اقتصادی به طور طبیعی وقتی موقوفه ای احیا می شود فرض کنید یک کارخانه وقفی احداث می شود خود این اشتغال زایی می کند و در رفع بیکاری و مشغول کردن بیکاران و اشتغال زایی وقف سهم مهمی داشته است. احداث بناهای وقفی، و همچنین کارگاه های تولیدی وقفی، سهام بعضی کارخانجات که وقفی است همه این ها در روند اقتصادی کشور کاملا موثر است.

-در قانون اساسی تعریف و جایگاه وقف چگونه آمده است؟

در قانون اساسی به ریز این موضوع پرداخته نشده ولی به عنوان این که وقف یک نهاد اقتصادی است مورد توجه قرار گرفته است.

-با توجه به شعار دهه وقف "همه واقف باشیم" راهکار عملیاتی کردن این شعار چیست؟

این شعار "همه واقف باشیم" شعار بسیار خوبی است برخاسته از یک نیاز اجتماعی است، ما برای گسترش وقف نیاز داریم که همه مردم مشارکت بکنند نه تنها ثروتمندان و متمولین و برای اینکه همه بتوانند در این امر خیر و در این سنت حسنه صالحات باقیاتی را از خود به یادگار بگذارند راهکارهای مختلفی میشود ارائه کرد. وقف تنها به این صورت نیست که یک نفر باید آن را انجام دهد بلکه چندین نفر می تواند هر کد ام سهمی را در اختیار بگذارند و ملکی را خریداری کنند یا کارخانه ای را بخرند و یا سهمی از سهام کارخانه را خریداری کنند و وقف کنند. بنابر این همه افراد قادر خواهند بود که به گونه ای در این امر خیر و در این کار ارزشمند مشارکت داشته باشند.

-علت نامگذاری روز 27 صفر با عنوان روز وقف چیست؟

بنده این توفیق را داشتم که در زمانی که معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه بودم با تلاش هایی که انجام دادیم یک روز را در سال به نام روز وقف به ثبت برسانم. ما طرحی را آماده کردیم و به شورای فرهنگی عمومی ارسال کردیم از ما توضیحات بیشتری خواستند و مناسبت خواستند که چرا روز 27 صفر را به عنوان روز وقف تعیین کردید. دلیل ما این بود که اولین واقف اسلام نبی گرامی اسلام هست و همچنین اولین متولی موقوفات امام حسن مجتبی است، روز 28 صفر روز رحلت پیامبر و شهادت امام حسن مجتبی است مناسب ترین روز برای این است که ما روزی را به عنوان وقف نامگذاری کنیم، ولی از آن جایی که روز 28 صفر همه عزادارند و مسئله رحلت پیامبر همه چیز را باید تحت الشعاع خود قرار دهد و روز بسیار مهمی است از نظر شیعیان و همه مسلمین، ما روز قبلش را به عنوان روز وقف اعلام کردیم و هفته ای را که این روز در آن هفته قرار می گیرد به عنوان هفته وقف و برای هر روز هم یک نامی تعیین شد که بتواند ایجاد انگیزه کند در همه اقشار مانند وقف و علم، وقف و فقرا، وقف و مراسم مذهبی که هر سال این شعارها فرق می کند اما روز 27 صفر به عنوان روز وقف در تقویم رسمی ایران ثبت شده است و سالهاست در این ایام فرصتی پیش می آید که در این مقوله دینی و اجتماعی و اقتصادی بحث شود و مردم با این مقوله و آثار آن آشنا شوند.

 -با توجه به نامگذاری های انجام شده برای هر یک از روزهای دهه وقف به ترتیب زیر، اگر نکته ای مد نظرتان هست بفرمایید.

وقف و رسانه، وقف و ترویج فرهنگ اهل بیت، وقف و ترویج فرهنگ قرآنی، وقف بقای متبرکه و زیارت، وقف و حوزه های علمیه، وقف و محرومیت زدایی، وقف و سلامت، وقف و اقتصاد مقاومتی، وقف و علم و فناوری

نامگذاری ها کلیاتی است که همان طور که عرض کردم در همان زمانی که ما توفیق خدمت در اوقاف را داشتیم این نامگذاری بود ولی خب متناسب با روز باید این نامگذاری ها متفاوت شوند، مثلا وقف و اقتصاد مقاومتی که مقام معظم رهبری روی آن تاکید دارند از مقولاتی است که وقف می تواند در این زمینه خیلی موثر باشد. به دلیل این که اصلا بنیه و مبنای وقف تائید و تاکید بر اقتصاد مقاومتی است به جای این که یک فرد سرمایه دار ثروتش را از کشور خارج کند وقتی زمینی را خرید و وقف کرد این ثروت برای همیشه در کشور می ماند و به جای این که دولت مسئولیت های اجرایی امور اقتصادی را به عهده بگیرد که نوعا هم در طول تاریخ تجربه داریم که موفق نبوده است، اقتصاد باید به دست مردم سپرده شود. وقف نهادی مردمی است که ساز و کارش اقتصاد درون زا و مستقل از حکومت و حاکمیت و یک امر صد در صد مردمی است. تقویت نهاد وقف می تواند در جهت تحکیم اقتصاد کشور و اقتصاد مقاومتی بسیار موثر باشد.

-در صورتی که اوقاف همیشه باقی بمانند، روزی همه اموال موقوفه خواهند شد، لطفا در این رابطه توضیحاتی بفرمایید.

وقتی زمینی با عنوان وقف نامیده می شود، خرید و فروش آن جایز نیست. فرض کنید اگر وقف شده برای مسجد، تا ابد این زمین مسجد باقی می ماند، اگر وقف شده که فرض کنید درآمد آن صرف تحصیل علم و کسب دانش شود در این زمین اگر روزی کشاورزی می شد و درآمد کشاورزی صرف علم می شد وقتی این زمین کنار شهری قرار می گیرد و دیگر برای کشاورزی قابل استفاده نباشد تغییر کاربری داده می شود و با استفاده های بهینه فرض کنید تبدیل به پاساژ می شود و باز هم درآمدش در همان زمینه صرف می شود بنا بر این آن زمین برای همیشه وقف است ممکن است نوع بهره وری و استفاده  از آن تغییر کند.اگر چنانچه موقوفات حفظ شود، چیزی نمی گذرد که همه زمین ها وقفی می شود.

علامه طباطبایی فرموده بودند که زمانی بوده که زمین های اطراف تبریز تا اردبیل همه وقف بوده طوری که یکی از تجار تبریز می خواسته زمینی را بخرد که وقف کند تا نزدیک اردبیل رفته و جایی را پیدا نکرده بود باز تعبیر ایشان هست که از آیت الله دکتر احمد نقل می کنم که از علامه نقل کردند که علامه فرموده: ایران چند بار زیر وقف رفته و در آمده است، اما بعد، عمل به وقف نشده، سندسازی کرده اند، حکومت ها عمل نکردند مانند دوره نادرشاه و از وقفیت درآمده ولی اگر چنان چه این کار انجام گیرد به صورت آرام مالکیت خصوصی تبدیل به مالکیت عمومی می شود که بهره های خیلی زیادی دارد. 

معرفی کتاب " پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی فقه وقف "

کتاب پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی فقه وقف نوشته روح الله بیدرام است. یکی از اموری که لازم است در بنای جامعه اسلامی مورد توجّه و عنایت خاصّ قرار گیرد، احیای سنّت‌های اسلامی است. سنّت‌هایی که اگر به‌طور جدّی در جامعه رایج شوند، قادرند بسیاری از مشکلات و مسائل جامعه را بدون دخالت قوّه قهریه با تکیه بر انگیزه معنوی مردم حل کنند.

این کتاب پاسخ نامه وقف؛ جلد دوم است و به مساله وقف در دین اسلام می‌پردازد.

 کتاب پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی فقه وقف در شش فصل تدوین شده است: تاریخ وقف، فقه وقف، حقوق وقف، اقتصاد وقف، جامعه شناسی وقف و مدیریت وقف. ، در فصل دوم؛ بحث فقه وقف» به مفاهیم، واژگان، انوع وقف و شروط آن پرداخته شده است که موضوعات وقف، دلایل و نمونه‌های آن به همراه احام وقف مورد بررسی قرار گرفته شده است.

خواندن کتاب پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی فقه وقف را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به تمام علاقه‌مندان و پژوهشگران علوم دینی پیشنهاد می‌کنیم

بخشی از کتاب پاسخ به پرسش‌هایی درباره‌ی فقه وقف

آیا وقف با هبه» و صدقه» و نذر» متفاوت است؟

۱. هبه: چون عقد هبه ذاتا مقتضی تملیک است؛ بنابراین با وقف ارتباط اصولی ندارد، ولی در مواردی که رجوع از هبه جایز نیست؛ مانند هبه بر ذو رحم و یا به قصد قربت، هبه محکوم به حکم وقف خواهد بود؛ مانند آنکه کسی تمام یا قسمتی از اموال خود را بر مؤسسه خیریه‌ای هبه منجزه کند.

۳. صدقه: بنابر قول مشهور با ایجاب و قبول محقق می‌شود و در منقول و غیرمنقول می‌تواند عملی شود. مفید تملیک هم هست؛ بنابراین ذاتا از وقف که مفید ازاله مالکیت است، جدا می‌شود؛ گو اینکه وقف خود نوعی صدقه است.

۴. نذر: عبارت است از التزام به عملی برای خدا به نحو مخصوص. نذر در نذر به وقف» با وقف ارتباط می‌یابد؛ مانند آنکه شخص می‌گوید: اگر فرزندم در امتحان موفق شد، فلان ملکم را وقف می‌کنم و سپس چنین کند و نظایر این‌ها.